Młoda Polska na tle pozytywizmu i romantyzmu
I. Dlaczego schyłek XIX wieku określany jest jako przełom antypozytywistyczny? I z czego wynikało załamanie się obrazu świata, na który patrzono przez pryzmat odkryć naukowych XIX wieku?
Odkrycia naukowe epoki pozytywizmuEpoka pozytywizmu, przypadająca na drugą połowę XIX wieku, była czasem bezprecedensowego zaufania do nauki i jej metod poznawczych. Kluczowe odkrycia naukowe tego okresu nie tylko zrewolucjonizowały poszczególne dziedziny wiedzy, ale także fundamentalnie zmieniły sposób postrzegania świata, człowieka i jego miejsca w naturze. Rozbudziły one ogromne nadzieje na rozwój cywilizacji, postęp społeczny i ostateczne zwycięstwo rozumu nad chorobami, zabobonami i ograniczeniami natury.
Poniżej - kluczowe odkrycia naukowe epoki pozytywizmu, które miały decydujący wpływ na ówczesny światopogląd i nadzieje cywilizacyjne.
1. Teoria ewolucji Karola Darwina - człowiek jako część natury
Odkrycie: W opublikowanym w 1859 roku dziele O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego Karol Darwin przedstawił spójną i popartą licznymi dowodami teorię ewolucji. Wykazał, że wszystkie gatunki, w tym człowiek, pochodzą od wcześniejszych form, a mechanizmem napędzającym zmiany jest dobór naturalny, w którym przeżywają osobniki najlepiej przystosowane do środowiska.
Wpływ na postrzeganie świata: Teoria Darwina była jednym z największych wstrząsów intelektualnych w historii. Podważyła ona dominujący przez wieki antropocentryczny i teocentryczny obraz świata, w którym człowiek był postrzegany jako istota wyjątkowa, stworzona na obraz i podobieństwo Boga. Darwinizm zdetronizował człowieka, ukazując go jako część świata przyrody, podlegającą tym samym prawom co inne organizmy. Było to uderzenie w dogmaty religijne i tradycyjne wyobrażenia o stałości i niezmienności gatunków.
Nadzieje cywilizacyjne: Mimo kontrowersji, teoria ewolucji niosła ze sobą potężny ładunek optymizmu. Skoro świat organiczny podlega prawom rozwoju i postępu, argumentowano, że podobne mechanizmy rządzą społeczeństwem. Myśl tę, zwaną ewolucjonizmem społecznym, propagował m.in. Herbert Spencer. Wierzono, że społeczeństwa, podobnie jak organizmy, ewoluują od form prostszych do bardziej złożonych i doskonalszych. Dawało to nadzieję na naturalny i nieunikniony postęp, rozwój moralny i społeczny ludzkości.
2. Odkrycia Ludwika Pasteura i Roberta Kocha: zwycięstwo nad chorobami
Odkrycia: Prace Ludwika Pasteura i Roberta Kocha zrewolucjonizowały medycynę i biologię. Pasteur, obalając teorię samorództwa, udowodnił, że choroby zakaźne są wywoływane przez drobnoustroje. Opracował metody pasteryzacji oraz szczepionki, m.in. przeciwko wściekliźnie i wąglikowi. Z kolei Robert Koch odkrył prątki gruźlicy, przecinkowce cholery i laseczki wąglika, a także sformułował tzw. postulaty Kocha, określające kryteria dowodzenia, że dany drobnoustrój wywołuje konkretną chorobę.
Wpływ na postrzeganie świata: Odkrycia te po raz pierwszy w historii dały ludzkości realne narzędzia do walki z chorobami, które od wieków dziesiątkowały populacje. Niewidzialni wrogowie – bakterie i wirusy – zostali zidentyfikowani i stali się przedmiotem naukowych badań. Zmieniło to radykalnie postrzeganie chorób – przestały być one karą boską czy wynikiem działania tajemniczych "miazmatów", a stały się zjawiskiem, które można zrozumieć, kontrolować i któremu można zapobiegać.
Nadzieje cywilizacyjne: Był to fundament nowoczesnej medycyny i higieny. Perspektywa wyeliminowania epidemii, które hamowały rozwój społeczny i gospodarczy, budziła ogromne nadzieje. Wierzono, że dzięki nauce możliwe będzie stworzenie społeczeństwa wolnego od cierpienia i przedwczesnej śmierci. Programy szczepień, dbałość o higienę publiczną i rozwój antyseptyki stały się symbolami triumfu rozumu i postępu, obiecując dłużne, zdrowsze i bardziej produktywne życie dla przyszłych pokoleń.
3. Równania Maxwella: ujarzmienie elektromagnetyzmu
Odkrycie: W latach 60. XIX wieku szkocki fizyk James Clerk Maxwell sformułował cztery słynne równania, które w sposób matematyczny opisywały wszystkie znane zjawiska elektryczne i magnetyczne. Co więcej, z jego teorii wynikało istnienie fal elektromagnetycznych, poruszających się z prędkością światła. Przewidywania te zostały eksperymentalnie potwierdzone przez Heinricha Hertza pod koniec lat 80. XIX wieku.
Wpływ na postrzeganie świata: Równania Maxwella stanowiły syntezę dotychczasowej wiedzy o elektryczności i magnetyzmie, ukazując je jako dwa aspekty tego samego fundamentalnego zjawiska – pola elektromagnetycznego. Był to milowy krok w rozumieniu podstawowych sił natury. Teoria ta pokazała, że zjawiska tak różne jak światło, fale radiowe, elektryczność i magnetyzm można opisać za pomocą jednego, eleganckiego aparatu matematycznego.
Nadzieje cywilizacyjne: Teoretyczne prace Maxwella otworzyły drogę do ery komunikacji bezprzewodowej. Nadzieje związane z tymi odkryciami były ogromne i szybko zaczęły się materializować. Perspektywa przesyłania informacji na odległość bez użycia kabli zrewolucjonizowała wyobrażenia o świecie. Wynalezienie radia, a w dalszej perspektywie telewizji i całej nowoczesnej elektroniki, ma swoje korzenie właśnie w teorii Maxwella. Była to obietnica świata bardziej zintegrowanego, w którym odległości tracą na znaczeniu, a przepływ wiedzy i informacji staje się niemal natychmiastowy, co miało przyspieszyć globalny rozwój cywilizacyjny.
Te przełomowe odkrycia, obok wielu innych dokonań naukowych epoki pozytywizmu, ugruntowały wiarę w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu. Stały się one naukowym fundamentem dla optymistycznej wizji przyszłości, w której nauka i technika miały rozwiązać odwieczne problemy ludzkości, prowadząc do ery powszechnego dobrobytu, zdrowia i postępu.
W wyżej zarysowanym kontekście wracamy do pytania:
Dlaczego schyłek XIX wieku określony został jako przełom antypozytywistyczny i z czego wynikało załamanie się obrazu świata, na który patrzono przez pryzmat odkryć naukowych XIX wieku?
Schyłek XIX wieku określa się mianem przełomu antypozytywistycznego, ponieważ był to czas gwałtownej reakcji i odrzucenia fundamentalnych założeń epoki pozytywizmu. Optymistyczna wiara w naukę, rozum i postęp, które miały rozwiązać wszystkie problemy ludzkości, załamała się pod naporem nowych prądów filozoficznych, artystycznych oraz, co paradoksalne, samych odkryć naukowych.
Załamanie się pozytywistycznego obrazu świata wynikało z kilku powiązanych ze sobą przyczyn:
1. Wyraźne ograniczenia programu pozytywistycznego
Mimo ogromnego postępu technicznego i naukowego, obietnice pozytywizmu nie spełniły się w pełni. Problemy społeczne, takie jak nierówności, bieda i wyzysk, nie zniknęły. Co więcej, racjonalne i naukowe podejście do świata nie było w stanie zaspokoić duchowych i egzystencjalnych potrzeb człowieka. Pojawiło się poczucie pustki, znużenia i rozczarowania cywilizacją materialną, co dało początek nastrojom dekadenckim.
2. Nowe prądy filozoficzne i psychologiczne
W opozycji do pozytywistycznego racjonalizmu i kultu nauki (scjentyzmu) narodziły się nowe, irracjonalistyczne filozofie, które skupiały się na wewnętrznym życiu człowieka, jego woli, intuicji i emocjach.
Filozofia Artura Schopenhauera:
Jego myśl, choć powstała wcześniej, zyskała ogromną popularność pod koniec wieku. Głosił on, że światem nie rządzi rozum, lecz ślepy, irracjonalny pęd zwany "wolą życia", który jest źródłem wiecznego cierpienia.
Filozofia Friedricha Nietzschego:
Ogłosił on "śmierć Boga" i skrytykował całą dotychczasową moralność. Podważył wiarę w obiektywną prawdę, twierdząc, że poznanie jest zawsze subiektywne i zależy od "woli mocy".
Intuicjonizm Henriego Bergsona:
Twierdził, że rozum i nauka poznają świat w sposób sztuczny, dzieląc go na fragmenty. Prawdziwe poznanie, według niego, jest możliwe tylko dzięki intuicji, która pozwala uchwycić "pęd życiowy" (élan vital) – twórczą siłę napędzającą ewolucję.
Narodziny psychoanalizy Zygmunta Freuda:
Odkrycie istnienia nieświadomości, ukrytych popędów i kompleksów, które kierują ludzkim zachowaniem, zadało ostateczny cios wizerunkowi człowieka jako istoty w pełni racjonalnej i panującej nad sobą.
3. Przełom w naukach ścisłych – paradoks nauki, Która podważa samą siebie
Największym paradoksem końca XIX wieku było to, że sama nauka, fundament pozytywizmu, dokonała odkryć, które zburzyły jej dotychczasowy, uporządkowany i mechanistyczny obraz świata.
Odkrycie promieniotwórczości (1896): Henri Becquerel oraz Maria Skłodowska-Curie i Piotr Curie odkryli, że atomy, uważane za niepodzielne i wieczne, mogą się samorzutnie rozpadać i przekształcać w inne pierwiastki. Podważyło to fundamentalną zasadę stałości materii.
Odkrycie elektronu (1897) i budowy atomu: Prace J.J. Thomsona i Ernesta Rutherforda wykazały, że atom nie jest litą kulką, ale skomplikowaną strukturą, składającą się głównie z pustej przestrzeni. Mechanistyczny, "bilardowy" model wszechświata legł w gruzach.
Teoria kwantów (1900): Max Planck ogłosił, że energia nie jest emitowana w sposób ciągły, ale w postaci określonych porcji – kwantów. Wprowadziło to do fizyki element nieciągłości i prawdopodobieństwa, co było sprzeczne z klasycznym determinizmem.
Szczególna teoria względności (1905): Albert Einstein wykazał, że czas i przestrzeń nie są absolutne, jak sądził Newton, ale względne i zależne od obserwatora. Zburzyło to całą dotychczasową, opartą na zdrowym rozsądku, wizję wszechświata.
W rezultacie tych zmian świat, który w epoce pozytywizmu wydawał się poznawalny, przewidywalny i dający się w pełni opisać za pomocą prostych praw, na przełomie wieków okazał się tajemniczy, niejednoznaczny i pełen sprzeczności. Stabilny gmach nauki zachwiał się w posadach, a wraz z nim upadła wiara, że może ona dać ostateczne odpowiedzi na wszystkie pytania. To właśnie to załamanie prostego, mechanistycznego obrazu świata stanowi istotę przełomu antypozytywistycznego.
Powrót na stronę SCENARIUSZE LEKCJI