Interpretacja wiersza Pokolenie
Przyroda jest obecna w utworach literackich na różne sposoby. Czasami stanowi tło wydarzeń, innym razem współistnieje z planem wydarzeń rozgrywających się w przestrzeni człowieka, a bywa, że staje się swoistym bohaterem i zasadniczym punktem odniesienia życia człowieka i zbiorowości.W wierszu Pokolenie Krzysztofa Kamila Baczyńskiego natura - ujęta w plastyczne i dynamiczne obrazy piękna i obfitości - mocno kontrastuje z obrazami tego, co dzieje się w przestrzeni wojny. Na tym tle poeta snuje refleksje o sytuacji moralnej pokolenia odbywającego specyficzną, wojenną edukację. Baczyński zadaje również pytania o przyszłość i problem pamięci, dając wyraz obawom, czy przyszłe pokolenia będą pamiętały o tym, co stało się udziałem pokolenia wojennego.
Wiersz Baczyńskiego ma nieprzypadkową, trójczłonową konstrukcję. Jej pierwsza część (strofy 1-5) oparta jest na kontraście i opozycji.
Silny kontrast widać już w pierwszej strofie.
Wiatr drzewa spienia. Ziemia dojrzała.
Kłosy brzuch ciężki w górę unoszą
i tylko chmury - palcom czy włosom
podobne - suną drapieżnie w mrok.
Wiersz napisany został 22 lipca 1943 roku, co ma swoje znaczenie. Koniec lipca to już okres obfitości, czego plastycznym obrazem są ciężkie kłosy
zbóż. Kłosy brzuch ciężki w górę unoszą
i tylko chmury - palcom czy włosom
podobne - suną drapieżnie w mrok.
Wspomniany kontrast zostaje jednak rozmyty, ponieważ piękno przyrody zostało już naznaczone specyficznym sposobem widzenia podmiotu lirycznego. W idylliczny obraz drzew, dojrzałej ziemi, kłosów i chmur wkradły się skojarzenia antropomorficzne (brzuchy, palce, włosy). Tak zazwyczaj piękna przyroda zaczyna się przeistaczać w naturę drapieżną, ale jest to przede wszystkim kwestia nie przyrody samej w sobie, ale konsekwencja sposobu jej postrzegania przez człowieka.
Kolejne strofy zostały skonstruowane analogicznie - na zasadzie paralelizmu obrazowego.
Ziemia owoców pełna po brzegi
kipi sytością jak wielka misa.
Tylko ze świerków na polu zwisa
głowa obcięta strasząc jak krzyk.
Kwiaty to krople miodu - tryskają
ściśnięte ziemią, co tak nabrzmiała,
pod tym jak korzeń skręcone ciała,
żywcem wtłoczone pod ciemny strop.
Widać jednak w strofie drugiej istotną różnicę: sygnalizowany niepokój z pierwszej strofy uległ transformacji w pełen grozy obraz zwisającej ze
świerku obciętej głowy. Tym razem nie ma już rozmycia kontrastu, ale występuje on tutaj w całej rozciągłości, oparty na zestawieniu metafory misy ziemi pełnej owoców i
wstrząsającego, bardzo konkretnego obrazu rzeczywistości wojennej. kipi sytością jak wielka misa.
Tylko ze świerków na polu zwisa
głowa obcięta strasząc jak krzyk.
Kwiaty to krople miodu - tryskają
ściśnięte ziemią, co tak nabrzmiała,
pod tym jak korzeń skręcone ciała,
żywcem wtłoczone pod ciemny strop.
Z kolei między strofą czwartą a piątą pojawia się dodatkowo nie tyle kontrast, ile opozycja: to co nad ziemią (niebo, samoloty) i to, co pod ziemią (korzenie, ludzka krew).
Ogromne nieba suną z warkotem.
Ludzie w snach ciężkich jak w klatkach krzyczą.
Usta ściśnięte mamy, twarz wilczą,
czuwając w dzień, słuchając w noc.
Pod ziemią drżą strumyki - słychać -
Krew tak nabiera w żyłach milczenia,
ciągną korzenie krew, z liści pada
rosa czerwona. I przestrzeń wzdycha.
Pomiędzy tym, co na górze i tym, co na dole, usytuowani są jeszcze żyjący ludzie o wilczych twarzach - co stanowi prostą metaforę wyrażającą
zjawisko daleko posuniętej dehumanizacji. Ludzie w snach ciężkich jak w klatkach krzyczą.
Usta ściśnięte mamy, twarz wilczą,
czuwając w dzień, słuchając w noc.
Pod ziemią drżą strumyki - słychać -
Krew tak nabiera w żyłach milczenia,
ciągną korzenie krew, z liści pada
rosa czerwona. I przestrzeń wzdycha.
Druga część utworu (strofy 6-9) zbudowana została w oparciu o anafory stroficzne uruchamiające tematykę wojennej edukacji młodego pokolenia.
Nas nauczono. Nie ma litości.
Po nocach śni się brat, który zginął,
któremu oczy żywcem wykłuto,
Któremu kości kijem złamano,
i drąży ciężko bolesne dłuto,
nadyma oczy jak bąble - krew.
Nas nauczono. Nie ma sumienia.
W jamach żyjemy strachem zaryci,
w grozie drążymy mroczne miłości,
własne posągi - źli troglodyci.
Nas nauczono. Nie ma miłości.
Jakże nam jeszcze uciekać w mrok
przed żaglem nozdrzy węszących nas,
przed siecią wzdętą kijów i rąk,
kiedy nie wrócą matki ni dzieci
w pustego serca rozpruty strąk.
Nas nauczono. Trzeba zapomnieć,
żeby nie umrzeć rojąc to wszystko.
Wstajemy nocą. Ciemno jest, ślisko.
Szukamy serca - bierzemy w rękę,
nasłuchujemy: wygaśnie męka,
ale zostanie kamień - tak - głaz.
Wprowadzone anafory i powtórzenia wywołują efekt nieprzypadkowy, a mianowicie pewnego rodzaju podniosłość, która bardzo szybko ulega rozbiciu poprzez
drastyczne obrazy wojennych okrucieństw (wykłute oczy, kije) i poprzez stwierdzenia określające zatrważający proces przemiany człowieka w istotę człekokształtną. Druga
część lirycznego szkicu obrazu pokolenia wojennego kończy się metaforą przemiany serca w kamień, co w czytelny sposób wyraża proces zobojętnienia, zatraty tego
wszystkiego, co powinno być ostoją człowieczeństwa. Po nocach śni się brat, który zginął,
któremu oczy żywcem wykłuto,
Któremu kości kijem złamano,
i drąży ciężko bolesne dłuto,
nadyma oczy jak bąble - krew.
Nas nauczono. Nie ma sumienia.
W jamach żyjemy strachem zaryci,
w grozie drążymy mroczne miłości,
własne posągi - źli troglodyci.
Nas nauczono. Nie ma miłości.
Jakże nam jeszcze uciekać w mrok
przed żaglem nozdrzy węszących nas,
przed siecią wzdętą kijów i rąk,
kiedy nie wrócą matki ni dzieci
w pustego serca rozpruty strąk.
Nas nauczono. Trzeba zapomnieć,
żeby nie umrzeć rojąc to wszystko.
Wstajemy nocą. Ciemno jest, ślisko.
Szukamy serca - bierzemy w rękę,
nasłuchujemy: wygaśnie męka,
ale zostanie kamień - tak - głaz.
Trzecia część tekstu zawiera odniesienia do przyszłości. Pojawia się tutaj niepokój o pokolenia następne, które być może nie będą pamiętały o tym, co przeżywało pokolenie wojenne.
I tak staniemy na wozach, czołgach,
na samolotach, na rumowisku,
gdzie po nas wąż się ciszy przeczołga,
gdzie zimny potop obmyje nas,
nie wiedząc: stoi czy płynie czas.
Jak obce miasta z głębin kopane,
popielejące ludzkie pokłady
na wznak leżące, stojące wzwyż,
nie wiedząc, czy my karty iliady
rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie,
czy nam postawią, z litości chociaż,
nad grobem krzyż.
Strofa zamykająca wiersz osadzona jest na dwóch metaforach. Pierwsza z nich - wąż ciszy - jest oryginalnym ujęciem motywu vanitas w perspektywie
międzypokoleniowej. Druga - karty iliady - uruchamia pytanie o pamięć jako w zasadzie jedyny wyznacznik sensu cierpienia. I jest to pytanie zamknięte dużą dozą
wątpliwości. na samolotach, na rumowisku,
gdzie po nas wąż się ciszy przeczołga,
gdzie zimny potop obmyje nas,
nie wiedząc: stoi czy płynie czas.
Jak obce miasta z głębin kopane,
popielejące ludzkie pokłady
na wznak leżące, stojące wzwyż,
nie wiedząc, czy my karty iliady
rzeźbione ogniem w błyszczącym złocie,
czy nam postawią, z litości chociaż,
nad grobem krzyż.