Średniowiecze - charakterystyka

Charakterystyka średniowiecza

Filozofia średniowiecza

      Podstawową koncepcją filozoficzną średniowiecza był teocentryzm, czyli podporządkowanie wszelkich norm i wartości idei Boga. Wpływ tej tendencji podkreśla obowiązująca w tamtych czasach formuła: „filozofia służebnicą teologii”.
      Przewodni kierunek oficjalnej myśli naukowej wyznaczyła scholastyka. Scholastyka, nastawiona na racjonalne systematyzowanie dowodów potwierdzających dogmaty ustalone przez Kościół, głosiła, że przez wiarę należy dojść do wiedzy, a nie przez wiedzę do wiary. Jej najbujniejszy rozkwit przypada na XIII wiek.
      Największy wpływ na epokę miały takie kierunki filozoficzne, jak: tomizm, augustynizm i franciszkanizm.
      Augustynizm wywodzi swoją nazwę od św. Augustyna (IV - V w. n.e.), który utożsamiał szczęście z poznaniem Boga i własnej duszy. Konflikt między cielesnością i duchowością spowodowany jest umiejscowieniem człowieka między bytami wyższymi (aniołami) i niższymi (zwierzętami). Wniknięcie w tajemnice wewnętrzne oznaczało, że filozof otwierał to, co później zyskało nazwę introspekcji, czyli analizy wnętrza. Boga pojmował jako najwyższy byt. Pierwiastek intelektualny nie był dlań tak ważny, jak wola, która była bliższa wiary niż rozum. Do jego najważniejszych dzieł należą: Państwo Boże i Wyznania.
      Tomizm to filozofia oparta na poglądach św. Tomasza z Akwinu (XIII w.). Św. Tomasz uznał, że hierarchia istot jest dziełem Boga, a więc człowiek powinien pogodzić się ze swoim miejscem w świecie. Chcąc wznieść się wyżej, musi walczyć z pokusami. Filozof twierdził, że należy oddzielić wiedzę od wiary. Rozum nie powinien zajmować się objawieniem. Owszem, umysł może poznać pewne atrybuty Boga, ale np. tajemnica Trójcy Św., grzechu pierworodnego i zmartwychwstania Chrystusa nie mogą być przez rozum poznane i właściwie zinterpretowane. Do tych tajemnic zbliżyć może jedynie objawienie. W tych dwóch narzędziach umożliwiających zbliżenie do Boga nie widział filozof sprzeczności, lecz możliwość wzajemnego dopełnienia.
      Sposób argumentacji zbliżał filozofię i sposób rozumowania św. Tomasza do filozofa antycznego Arystotelesa. Jego najbardziej znaczącymi dziełami są: Traktat o człowieku i Summa teologiczna.
      Filozofią silnie przesyconą pierwiastkami etycznymi, głoszącą ideę miłości do człowieka i świata, kładącą nacisk na tolerancję i dobroć w życiu codziennym był franciszkanizm. Nazwa kierunku pochodzi od św. Franciszka z Asyżu, który twierdził, że wiara powinna dawać człowiekowi radość; człowiek szczęśliwy posłuszny jest ewangelicznym nakazom miłości do świata i stworzenia, miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Święty Franciszek założył zakon franciszkanów, którzy składali śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Żyli między luźmi jako żebracy, oddając się modlitwie i spełnianiu dobrych uczynków. Święta Klara w oparciu o regułę franciszkanów założyła żeński klasztor klarysek.

Sztuka średniowiecza

      Sztuka epoki przesiąknięta była duchem religijnym. Wykształciła dwa wielkie style: romański i gotycki.
      Styl romański występował w wielu regionalnych odmianach. Cechy charakterystyczne to: masywne, monumentalne budowle, oparte przeważnie na planie krzyża, okna niewielkie, sklepienia kolebkowe, czyli półkoliste, portale (obramowania otworów drzwiowych) bogato rzeźbione. Romańskie kościoły budowano przede wszystkim z kamienia. Zachwycały bogactwem kolorów, gdyż ich wnętrza zdobiły barwne malowidła ścienne, rzeźby i gobeliny. Freski romańskie przetrwały wiele lat, dzięki specjalnej technice. Twórcy nakładali farbę na mokry jeszcze tynk, w wyniku czego warstwa farby nie odpadała i nie kruszyła się. Jednym z najważniejszych osiągnięć sztuki romańskiej było przywrócenie świetności rzeźbie. Celem rzeźby i malarstwa była inspiracja odbiorcy do głębszego przeżycia religijnego. Najważniejsze zabytki z tego okresu na terenie Polski to: drzwi gnieźnieńskie, katedra w Płocku, kościół w Kruszwicy.
      Kolebką stylu gotyckiego była Francja. Charakterystyczne cechy to: strzelistość budowli, lekkość konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowo-żebrowe, wysokie okna wypełnione kolorowymi witrażami. Twórcy gotyckich budowli zastosowali nowe techniki architektoniczne. Kluczowym odkryciem dla rozwoju tej architektury było zrozumienie, że ciężar budowli może być skoncentrowany w określonych punktach. Zamiast masywnych, grubych ścian, budowano kamienne konstrukcje szkieletowe. Najbardziej znane zabytki z tego okresu na obszarze Polski: Collegium Maius (Akademia Krakowska), ratusz w Toruniu, ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie, katedry w Gdańsku i Wrocławiu.

Gatunki literackie

      Literaturze średniowiecznej wzorców w zakresie form stylistyczno-językowych i gatunkowych dostarczała przede wszystkim łacina klasyczna i Biblia. Dwujęzyczność piśmiennictwa oraz liczni anonimowi tłumacze spowodowali przenikanie różnych tendencji. Poetyka średniowieczna dzieli literaturę na dwa zasadnicze rodzaje: poezję i prozę. Twórczość dramatyczna była związana z życiem religijnym.
      Najpopularniejsze gatunki średniowiecza to:
- kazanie - uroczyste przemówienie o treści religijnej, może zawierać realia z życia codziennego dla ilustrowania nauk moralnych;
- kronika - opowieść historiograficzna, mówiąca o przeszłości, łącząca elementy narracji z rozważaniami moralnymi, zawierająca legendy i wiedzę historyczną;
- pieśń - gatunek wywodzący się z antyku, cechujący się prostą składnią, budową stroficzną, występowaniem refrenów i paralelizmów;
- legenda - opowieść narracyjna o przeszłości, wprowadzająca elementy fantastyki i cudowności;
- epos rycerski (epika rycerska, chansons de geste) - heroiczna opowieść o bohaterach pełnych odwagi i poświęcenia, pisana stylem podniosłym, pełnym powtórzeń, hiperboli, porównań, epitetów;
- hagiografia (żywoty świętych) - dział piśmiennictwa obejmujący wszelkiego rodzaju opowieści o świętych, wykorzystujący historyczne źródła i legendy;
- misterium - gatunek dramatyczny przedstawiający wydarzenia z Pisma św., często wprowadzał wątki dziejące się jednocześnie (np. w niebie i w piekle);
- moralitet - gatunek dramatyczny, którego treścią były rozważania na temat cnoty, występku, grzechu oraz nagrody za pobożne życie;
- dramat liturgiczny - ściśle związany z obrzędami kościelnymi, jego treścią były obrazy męki Jezusa;
- hymn - gatunek wywodzący się z antyku, był w średniowieczu jedną z form poezji kościelnej; pieśń błagalna lub narracyjna zawierająca pochwałę Boga;
- intermedium - utwór teatralny wplatany między dwie części właściwego przedstawienia, najczęściej o charakterze rozrywkowym.

Literatura polska

Kroniki

      Kronikarze tamtych czasów sięgali do rodowych i plemiennych podań. W ich dziełach dotrwały do naszych czasów opowieści o Piaście, Popielu i Kraku. Najbardziej znaczący kronikarze to: Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa i Jan Długosz.
      Niezwykle ciekawym utworem jest dzieło Kronika polska Galla Anonima. Składa się z trzech ksiąg poprzedzonych listem, zawiera historię Polski od legendarnych początków do roku 1113. Kronika polska powstała na dworze Bolesława Krzywoustego, zawiera przykład idealnego władcy w osobie Bolesława Chrobrego.
      Kronika Wincentego Kadłubka to cztery księgi opisujące dzieje Polski do roku 1202.
      Zachowane kopie Kroniki Janka z Czarnkowa nie mają wstępu i trzech pierwszych rozdziałów. Wydarzenia w niej przedstawione zamykają się na roku 1384.
      Ukoronowaniem średniowiecznego kronikarstwa polskiego jest dzieło Jana Długosza. Powstanie kroniki poprzedziło staranne gromadzenie materiałów w kraju i za granicą. Nazwa Roczniki Polski wywodzi się od schematu kompozycyjnego, którego osią jest układ kolejnych dat rocznych. Dzieło składa się z 12 ksiąg. Pierwszych dziesięć przedstawia dzieje Polski od legendarnych początków do roku 1409. Jedenasta - to lata 1410 - 1430, zaś obszerniejsza niż inne - księga dwunasta - opisuje wydarzenia współczesne autorowi.

Teksty o tematyce religijnej

      Niezwykłym zabytkiem polskiej literatury średniowiecznej jest Bogurodzica. Jej autorstwo legenda przypisuje św. Wojciechowi, co oczywiście nie jest prawdą.
      Najstarsze rękopiśmienne zapisy pochodzą z XV w., po raz pierwszy wydrukowana została w 1506 roku. Jan Długosz opatrzył ją określeniem „carmen patrium” („pieśń ojców”). Treścią utworu są modlitewne prośby o przychylność Jezusa, bogobojne życie i zbawienie po śmierci. Niezwykle ciekawe jest również słownictwo pieśni, np. przyimek „dziela” („dla”), „bożycze” (wołacz od „bożyc” - „syn Boga”) itd.
      Świadectwem działalności kaznodziejskiej są Kazania świętokrzyskie. Odkryto tylko fragmenty pięciu kazań, prawie w całości zachowało się jedno: na dzień św. Katarzyny. Autor swoje pouczenia kierował ku czterem rodzajom ludzi: leniwym, miłośnikom grzechu, zatwardziałym w złych czynach i grzesznikom w rozpaczy.
      Powstały po 1400 roku zbiór 103 kazań łacińskich i polskich nosi tytuł Kazania gnieźnieńskie - nazwa pochodzi od miejsca, gdzie je odkryto.
      Ciekawym przykładem wypowiedzi lamentacyjnej jest Lament świętokrzyski (inne tytuły: Posłuchajcie, bracia miła... oraz Żale Matki Boskiej pod krzyżem) - 38- wersowy monolog Maryi Panny wyrażający cierpienie i bezsilność w obliczu ukrzyżowania Jezusa.
      Trudno ustalić bezpośredni wzór Legendy o św. Aleksym - wierszowanego utworu prezentującego sylwetkę ascety św. Aleksego. Pierwszy polski przekład opatrzony jest datą 1454. Są to dzieje człowieka, który wyrzekł się zaszczytów, honorów i bogactwa, by drogą umartwień i modlitwy osiągnąć świętość. Pobożność czytelników miały wzmagać opisy cudów i niezwykłych zjawisk towarzyszących śmierci tytułowego bohatera.

Teksty świeckie

      Motyw śmierci odnajdziemy również w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Jest to przetłumaczony z języka łacińskiego (u schyłku XV wieku) dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią, która zjawia się w postaci rozkładającego się trupa płci żeńskiej, przybywającego, aby „kosić” jednakowo biednych i bogatych, mądrych i głupich. Utwór zawiera wiele krytycznych uwag adresowanych do przedstawicieli różnych stanów i zawodów.
      Wierszem o tematyce świeckiej jest utwór O zachowaniu się przy stole. Autor nazywał się Słota lub Złota. Jego utwór zawiera wskazówki i nauki, jak należy zachowywać się przy stole; jest ciekawym obrazem życia towarzyskiego.
      Satyra na leniwych chłopów jest anonimowym utworem będącym dowodem kofliktów społecznych. Autor (zapewne szlachcic) opisuje przebiegłość chłopów uchylających się od pańszczyzny.
      Mianem publicystyki wierszowanej można określić Pieśń o zabiciu Jędzrzeja Tęczyńskiego. 26-wersowy utwór powstał w związku z zatargiem między szlachtą i mieszczanami oraz zabiciem przez tłum pospólstwa kasztelana Andrzeja Tęczyńskiego. Również ten wiersz można uznać za dowód istnienia konfliktów stanowych w ówczesnej Polsce.
      Spuścizna przekazana przez średniowiecze uległa rozproszeniu, wiele cennych zabytków zaginęło. Należy jednak pamiętać, że ta epoka dała początek polskiej kulturze i literaturze.

Najstarsze zabytki języka polskiego

      Literatura łacińska przytłacza piśmiennictwo w języku polskim. Język polski pojawiał się stopniowo. Najpierw były to pojedyncze słowa w dokumentach łacińskich, później przybywało tekstów dłuższych, w których gramatyka łacińska ścierała się z polszczyzną. Poniżej przedstawiono najstarsze zabytki języka polskiego w układzie chronologicznym.
- IX w. - Geograf bawarski - zapiski nazw geograficznych,
- X w. - Dagome iudex - zapiski nazw geograficznych,
- XII w. - Bulla gnieźnieńska - nazwy miejsowe i osobowe,
- XIII w. - Księga henrykowska - a w niej pierwsze zdanie w języku polskim („Daj, dyć ja pobruszę, a ty poczywaj” - „Daj ja pomielę na żarnach, a ty odpocznij”),
- XIII w. - Bogurodzica,
- XIV w. - Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański (spisany na pergaminie w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim, przeznaczony prawdopodobnie dla królowej Jadwigi); roty przysiąg sądowych,
- XV w. - Kazania gnieźnieńskie, Biblia królowej Zofii, Legenda o św. Aleksym, O zachowaniu się przy stole Słoty, Satyra na leniwych chłopów, Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, Traktat o ortografii J. Parkoszewicza.

Literatura obca

      Interesującym przykładem epiki rycerskiej jest Pieśń o Rolandzie, opowieść o siostrzeńcu Karola Wielkiego, rycerzu bez skazy. Hrabia Roland był dowódcą tylnej straży armii wracjącej do Francji po zdobyciu Hiszpanii. Zdradziecko zaskoczony walczył bohatersko wraz ze swymi towarzyszami. Nie chciał wezwać na pomoc swego wuja Karola, by nie być posądzonym o tchórzostwo. Zmarł ciężko ranny prosząc Boga o miłosierdzie nad poległymi rycerzami i samym sobą. Karol Wielki powrócił do Hiszpanii, zdobył Saragossę i pomścił śmierć siostrzeńca.
      Najpopularniejszym romansem starofrancuskim są Dzieje Tristana i Izoldy - legenda o nieszczęśliwych kochankach. Popularna i sławna w Europie historia miłosna ukazuje dramat uczuć: miłości, zdrady, honoru. Bohaterowie opowieści do dzisiaj stanowią symbol szczęścia i cierpienia towarzyszących miłości.
      Eposem, do którego Ryszard Wagner odwołał się pisząc swoją operę Pierścień Nibelungów, jest powstały około 1203 roku poemat epicki Pieśń Nibelungów. Są to niezwykłe przygody Zygfryda - syna króla Niderlandów Zygmunta.

Wzorce parenetyczne literatury średniowiecza

      Zadaniem literatury średniowiecznej było wychowanie, pouczenie, moralizowanie, potępienie zła i afirmacja dobra. W tym celu wykształciła wzorce parenetyczne: świętego, rycerza i władcy.
      Hagiografia, czyli żywotopisarstwo świętych, opiewało dzieje męczenników (np.Wojciecha i Stanisława) oraz służebnic i wyznawczyń (np. księżnych Jadwigi śląskiej, Salomei krakowskiej). Najwybitniejszym zbiorem opowieści o świętych jest Złota legenda. Święty przychodził na świat w niezwykłych okolicznościach lub w bardzo pobożnej rodzinie. Całe dzieciństwo i młodość zapowiadały przyszłą wielkość. Dorosłe życie przepełnione było służbą Bogu i bliźnim, modlitwą, cierpliwie znoszonymi umartwieniami. Kres życiu kładła świątobliwa lub męczeńska śmierć. (np. św. Aleksy).
      Rycerz odznaczał się niebywała odwagą, posłuszeństwem swemu panu oraz pobożnością. Jeżeli miał wybrankę serca, to kochał ją miłością platoniczną i dla jej chwały gotów był oddać życie (np. hrabia Roland). Takie ideały prezentują opowieści o rycerzach dążących do odnalezienia św. Graala.
      Idealny władca posiadał cechy rycerza, takie jak: odwaga, honor, pobożność. Oprócz tych przymiotów był troskliwym i sprawiedliwym ojcem dla poddanych i obrońcą chrześcijaństwa (np. Bolesław Chrobry). Odpowiedzialność za ojczyznę łączył ze szczodrobliwością, gdy chodziło o rozsławienie ojczyzny.

Pojęcia i terminy

      Zgłębiając wiadomości o epoce warto zapamiętać poniższe pojęcia i terminy:
- ars moriari - sztuka umierania;
- asceza - wyrzeczenie się przyjemności i umartwianie ciała w celu doskonalenia się w cnocie;
- chanson de geste - pieśń o czynach;
- cyrylica - pismo starosłowiańskie utworzone na podstawie wielkich liter alfabetu greckiego;
- danse macabre - taniec śmierci, motyw obecny w malarstwie średniowiecznym, korowód ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, będący symbolem równości w obliczu śmierci;
- geocentryzm - teoria przyjmująca, że nieruchoma Ziemia jest centrum wszechświata;
- głagolica - najdawniejsze pismo słowiańskie oparte na małych literach alfabetu greckiego;
- memento mori - pamiętaj o śmierci, przypomnienie, iż nie można uniknąć śmierci;
- uniwersalizm - wspólnota wszystkich państw i nacji pod zwierzchnictwem Kościoła.

N a u k a o j ę z y k u

Historia języka polskiego

      Proces wyodrębniania się języka polskiego trwał wiele wieków. Z prajęzyka wyłonił język język praindoeuropejski, a następnie prasłowiański.       Z kolei język prasłowiański uległ podziałowi na trzy grupy:

a) języki zachodniosłowiańskie:
- polski,
- czeski,
- słowacki,
- górnołużycki,
- dolnołużycki;

b) języki wschodniosłowiańskie:
- ukraiński,
- rosyjski,
- białoruski;

c) języki południowosłowiańskie:
- serbsko-chorwacki,
- słoweński,
- bułgarski,
- macedoński.

      Język polski na przestrzeni wielu lat podlegał różnym procesom. Oprócz cech wspólnych z innymi językami słowiańskimi nabrał swoistych właściwości. Zmiany dotyczyły fonetyki, fleksji i słownictwa.

Historyczne zmiany...
a) w dziedzinie fonetyki:
- przegłos polski (proces polegający na wymianie głosek, który dokonał się po wyodrębnieniu się języka polskiego ze wspólnoty języków słowiańskich - stąd jego nazwa) - rezultatem tego procesu są współczesne oboczności samogłosek e:o, e:a, np. pleść:plotę, leśny:las, żenić się:żona,
- zanik jerów (półsamogłosek) - współczesnym śladem tego procesu są oboczności występujące w niektórych tematach (występowanie e ruchomego), np. pies:psa, sen:snu, matka:matek,
- wzdłużenie zastępcze (wydłużenie wymowy samogłosek spowodowane zanikiem jerów i zmniejszeniem ilości sylab) - śladem tego procesu są oboczności: o:ó, ą:ę, np. wół:woły, lód:lody, ręka:rączka, dąb:dęby,
- palatalizacja spółgłosek (zmiękczanie spółgłosek twardych) - rezultatem tego procesu są oboczności t:ć:c, s:ś:sz, k:cz:c, np. zwrot:zwrócić:zwrócę, kosa:kosić:koszę, ręka:ręczny:ręce,
- zmiana akcentu z inicjalnego (przypadającego na pierwszą sylabę) na paroksytoniczny (przypadającego na sylabę drugą od końca) spowodowała zanik niektórych samogłosek na końcu i w środku wyrazu, np. wieliki-wielki, jako-jak.

b) zmiany w dziedzinie fleksji:
- deklinacja rzeczowników - zanik liczby podwójnej, istnienie formy oznaczającej przedmioty występujące parami można zauważyć w starych porzekadłach (np. Mądrej głowie dość dwie słowie), odmianie rzeczowników oczy, uszy,
- deklinacja przymiotników - dwa typy odmiany, śladem po dawnej rzeczownikowej odmianie przymiotników są niektóre formy, np. zdrów, wesół, wart,
- koniugacja - cztery formy czasu przeszłego (dwa proste i dwa złożone) - czas przeszły złożony, np. zrobili jeśmy, chodzili jeście; czas zaprzeszły, np. robił był jeśm, robili byli jeśmy.

c) zmiany w dziedzinie słownictwa:
- przesunięcie znaczenia - wyrazy, których znaczenie uległo rozszerzeniu, np. dobytek - daw. ilość posiadanego bydła; wyrazy, których znaczenie uległo zawężeniu, np. złodziej - daw. każdy, kto źle robi; wyrazy, których zabarwienie uczuciowe uległo zmianie, np. dziwka - daw. oznaczało pannę,
- zmiana znaczenia - np. przytomny daw. obecny, larwa - daw. maska,
- zanik niektórych wyrazów (archaizmy) - bydlić (żyć), kierz (krzak),
- najstarsze zapożyczenia - z języka czeskiego (błahy, hardy),z j. łacińskiego (atrament, instytucja), z j. niemieckiego (sołtys, wójt, rynek, ratusz, fara).



Powrót na stronę ŚREDNIOWIECZE