Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa
Mistrz i Małgorzata
Powieść Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata pozostaje - mimo upływu czasu - fenomenem literackim.Istotnym motywem jest obraz piekła. Ale nie tego Dantejskiego. Chodzi o piekło, z którego wyruszył Woland, ale przede wszystkim o piekło systemu totalitarnego. Niebezpieczeństwo jego istnienia polega na tym, że przez długi czas jest ono niezauważalne.
Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa jest to powieść interpretowana przede wszystkim jako metafora wolności. Po pierwsze chodzi o wolność niszczoną i deformowaną przez system totalitarny. Po drugie - o wolność wewnętrzną, o niezależność myśli i woli, co odnieść można przede wszystkim do postawy Mistrza piszącego wbrew okolicznościom swoją powieść. Wolność, pojmowaną bardzo głęboko, uosabia również Jeszua (Jezus).
Akcja powieści toczy się dwutorowo: w Moskwie lat trzydziestych XX i w Jerozolimie w roku śmierci Chrystusa. Bułhakow zastosował tu technikę powieści w powieści.
W wierny sposób została odtworzona przestrzeń Moskwy. Mieszkańcy przyzwyczaili się do zdeformowanego przez totalizm życia. Pełno tu donosicieli, intelektualiści i artyści walczą zaciekle o przywileje, o które zresztą jest łatwo, pod warunkiem uległości i całkowitego uzależnienia od władzy. Wszyscy mają zresztą świadomość, że egzystują warunkowo i w perspektywie zniknięcia, rozumianego w najlepszym wypadku jako zsyłka do łagru.
Wejście szatana w zdeformowaną rzeczywistość doprowadza do groteskowych sytuacji, które unaoczniają bezsens i absurdalność ludzkiego świata. Woland Bułhakowa jest inny niż szatan Goethego: zło przezeń sprowadzone wywołuje pozytywne skutki; jego świta śmieszy i jest mniej groźna niż zło powodowane przez ustrój sowiecki. Jeśli ekipa Wolanda jest dla kogoś naprawdę groźna, to dla ludzi zaprzedanych systemowi totalitarnemu.
Małgorzata, ukochana Mistrza, uosabia miłość, dobro i miłosierdzie.
Głównym bohaterem drugiego, biblijnego planu jest nie tyle Jeszua, ile Poncjusz Piłat (po śmierci będą go nękały wyrzuty sumienia - ta ponadczasowa płaszczyzna jest również wpisana w tekst).
Obie płaszczyzny łączą się: Mateusz Lewita obecny jest tu i tam, w smudze księżycowego świata pojawi się Mistrz i będzie nią podążał Piłat.
Fałsz, zdrada, nienawiść - tak wyraźnie obecne w Moskwie - istnieją również w planie biblijnym i doprowadzają do ukrzyżowania Jeszui, który symbolizuje dobro, miłosierdzie, miłość (a więc dostrzec tu trzeba pewien związek między nim a Małgorzatą).
Bułhakow twórczo wykorzystuje tradycję biblijną; poprzez nią odczytuje i interpretuje uniwersalną sytuację człowieka w świecie zła i zagrożeń.
W powieści obecne są wątki fantastyczne. Z baśniową fantastyką współbrzmi konwencja groteski.
Utwór Bułhakowa jest też fascynującym przykładem powieści autotematycznej. Mistrz jest przede wszystkim autorem powieści o Poncjuszu Piłacie.
Los Mistrza jest niezwykły. Jeszcze przed dwoma laty pracował jako historyk w jednym z moskiewskich muzeów, zajmując się przekładami (zna pięć języków). Traf sprawił, że wygrał na loterii sto tysięcy rubli i dzięki tej fortunie zakupił mnóstwo książek i wynajął mieszkanie w jednym z zaułków w pobliżu Arbatu. W przytulnym gniazdku mógł oddać się całkowicie pisaniu powieści o Poncjuszu Piłacie. To były dla Mistrza złote czasy, zwieńczone wielką miłością do Małgorzaty.
Powieść Mistrz i Małgorzata wpisuje się w tradycję romantyczną i zarazem w ludowe wyobrażenia dotyczące duchów, które zjawiają się północy, ale za trzecim pianiem koguta zmuszone są zniknąć.