1. Wyjaśnij różnice między racjonalizmem a empiryzmem (4 p.).
Racjonalizm to pogląd, że podstawowym narzędziem poznania jest rozum. Opiera się na logicznym myśleniu i krytycznym stosunku do dogmatów. W oświeceniu racjonaliści stawiali sobie za cel zwalczanie przesądów i zabobonów (pojęcie "zabobonu" wnikliwie przedstawiono w Wielkiej encyklopedii francuskiej). Za przedstawiciela racjonalizmu uchodzi między innymi Wolter.Natomiast empiryzm wyraża przekonanie, że źródłem wiedzy jest doświadczenie, zaś zmysły są narzędziem poznania świata. Człowiek rodzi się niczym czysta karta ("tabula rasa"), a gromadzone doświadczenie pozostawia w nim swoje ślady, dające obraz prawdy o rzeczywistości. Za przedstawiciela empiryzmu uchodzi między innymi John Locke.
2. Czym wyróżniała się satyra jako gatunek? Omów zagadnienie, odnosząc się do wybranej satyry Ignacego Krasickiego (5 p.) .
Satyra to gatunek literacki mający na celu ośmieszenie i napiętnowanie zachowań. postaw czy też zwyczajów, pozostających w sprzeczności z rozumem i mających negatywne wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa. Gatunek ten chętnie wykorzystuje efekty komiczne, które są osiągane m.in. za pomocą wyolbrzymienia, karykaturalizacji itp.W satyrze Pijaństwo Ignacy Krasicki posłużył się dialogiem, którego większa część skupiona jest na wyliczeniu negatywów nadużywania alkoholu (katastrofalne skutki pijaństwa wymieniają obydwaj bohaterowie). Jest ich tyle, że nasuwa się logiczny wniosek, iż sięganie po alkohol jest głupotą i absurdem. Tymczasem Krasicki kończy utwór zaskakującą deklaracją jednego z bohaterów, odpowiadającego na pytanie, dokąd idzie. Otóż rusza, aby się napić wódki.
3. Odwołując się do satyry Ignacego Krasickiego Pijaństwo, przedstaw cztery cechy Sarmaty jako antywzoru osobowego polskiej literatury oświeceniowej (4 p.).
W postawie typowego Sarmaty zwraca uwagę dominacja emocji nad racjonalnym myśleniem, co przejawia się między innymi poprzez pieniactwo, zapalczywość, a nawet agresywność i skłoność do bijatyk. Ten ostatni przejaw nadmiaru negatywnych emocji bywał najczęściej przyśpieszany przez alkohol.Wspomniane wyżej pieniactwo przybierało charakter specyficznie rozumianego patriotyzmu, polegającego na dysputach i wykazywaniu swojej waleczności - ale tylko w słowie. Krasicki ten przejaw patriotyzmu szczególnie piętnował. Sarmackie uprawianie polityki najczęściej kończyło się waśniami, a w skrajnych przypadkach - bijatykami (co znalazło wyraz w satyrze Krasickiego). Sarmaccy reformatorzy nie potrafili trzymać emocji na wodzy.
W satyrze Pijaństwo sporo miejsca w wypowiedzi jednego z interlokutorów zajmuje wypowiedź o gościnności (wiążącej się często z zasadą: "zastaw się, a postaw się"). Gościnność wymaga oczywiście alkoholu. I w ten sposób sarmacki krąg problemów zawiera się w tytule omawianej satyry.
Sarmata grzeszy niezmiernie pychą, megalomanią. Nie jest w stanie przyjąć żadnej krytyki. W parze z tymi cechami idzie egoizm indywidualny i stanowy (można by rzec - klasowy).
4. Wyjaśnij różnice między klasycyzmem a sentymentalizmem (4 p.).
Klasycyzm nawiązywał do wzorców antycznych i wyrażał się w prostocie, harmonii i symetrii. Wyrastał z podłoża racjonalizmu i dążył do formułowania, a następnie przestrzegania zasad i reguł. Wiązał się z powagą w podejściu do wielu kwestii. W literaturze ujawniał tendencje dydaktyczne - klasycyści chcieli wychowywać i kształcić społeczeństwo w celu harmonijnego rozwoju. Istotne było też dążenie do czystości języka, jasności i komunikatywności.Sentymentalizm był prądem dopełniajacym oświecenie (i klasycyzm) o sferę uczuciową. W utworach sentymentalistów dominował motyw miłości, której tło stanowiła najczęściej przyroda. Ujmując zagadnienie szerzej, sentymentalizm daje wyraz życiu wewnętrznemu człowieka. W postawie człowieka ważne było założenie, aby kierować się sercem, a nie rozumem - co stanowiło zapowiedź tendecji romantycznych w kulturze. Wiąże się z tą wkestią również zainteresowanie sentymentalistów tematyką religijną, która w klasycyzmie nie odgrywała istotnej roli.
5. Scharakteryzuj werteryzm, odwołując się do kreacji głównego bohatera powieści epistolarne Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego (10 p.).
Wskaż po dwie cechy w każdej kategorii:a) WERTER WOBEC SAMEGO SIEBIE
Werter preferował życie z dnia na dzień, niczym beztroskie dziecko, które daje upust swoim emocjom i nie przyjmuje do siebie konieczności godzenia się z ograniczeniami narzucanymi przez świat. Był wrażliwy i jako człowiek, i jako artysta. Analizował wnikliwie swoje przeżycia. Uważał siebie za kogoś wyjątkowego i nieprzeciętnego, co wynikało w jakiejś mierze z jego egotyzmu i z faktu bycia artystą.
b) WERTER WOBEC NATURY
Był wrażliwy na piękno przyrody i uwielbiał przebywać na jej łonie. Jego związek z naturą jest tak silny, że czasami odnosi wrażenie, jakby zanikały granice między nim a przrodą. Każda forma istnienia wzbudzała jego ciekawość (nawet mały robaczek stanowi źródło refleksji). Uważał, że wytwory natury mają wyższą wartość niż to, co jest w stanie stworzyć społeczeństwo (wyższość natury nad kulturą).
c) WERTER WOBEC SZTUKI
Był malarzem. Chętnie uwieczniał krajobrazy.
d) WERTER WOBEC MIŁOŚCI
Miłość do Lotty zawładnęła nim totalnie i kiedy okazało się, że nie ma żadnych szans na związanie się z ukochaną, życie bez niej okazało się niemożliwe i dlatego zdecydował się popełnić samobójstwo. Obecność ukochanej czyniła go najszczęśiwszym z ludzi. Jednocześnie potrafił panować nad sobą, by nie przekroczyć pewnych granic - Lotta była w jakiejś mierze przez niego sakralizowana i idealizowana. Jednocześnie odczuwał naturalne prawo do bycia z nią, gdyż dostrzegał niezwykłe podobieństwo dusz.
e) WERTER WOBEC SPOŁECZEŃSTWA
Werter uważał, że inni ludzie zamartwiają się niepotrzebnie wieloma sprawami dotyczącymi ich egzystencji. Nie podobała mu się owa dorosłość, która odbiera człowiekowi naturalność i prostotę. Przede wszystkim jednak widział absurdalność systemu społecznego i manifestowane podziały na warstwy. Owe nieprzekraczalne granice były w jego mniemaniu niedorzeczne, tym bardziej, że uważał siebie za kogoś wyjątkowego, przewyższającego swoimi walorami duchowymi przedstawicieli wyższych warstw społecznych. Nie zgadzał się ze skostniałymi normami społecznymi, które potrafiły zniszczyć jednostki wartościowe.